Archive
Qytetërimi perëndimor? – Nuk do të kishte ekzistuar pa Islamin
Sabina MORANDI
QYTETËRIMI PERËNDIMOR? – NUK DO TË KISHTE EKZISTUAR PA ISLAMIN*
Xhabir Ibn Haithan
Mëngjesi i një dite të vrenjtur e me shi. Një djalë fshihet pas turmës, për të qenë i pranishëm në torturimin dhe ekzekutimin e mësuesit të tij, faji i vetëm i të cilit ishte se kishte përhapur dijet e “mallkuara” nga kisha dhe blasfemuese të filozofëve antikë grekë. Në turrën e druve, së bashku me filozofin, digjen dhe përkthimet e ndaluara në Evropën e mbizotëruar nga paragjykimet dhe dhuna e zotërinjve të luftës të cilët sundojnë pa asnjë farë pengese. Pasi mori pjesë në këtë skenë kaq të tmerrshme dhe tronditëse djaloshi mori rrugën për në jug duke marrë me vete disa vepra të mësuesit të tij, dhe i vendosur që t’i braktiste ato toka të dhunës dhe shtypjes. Kur më në fund arrin të kalojë Pirenejtë, përpara tij shfaqet një tokë e pasur dhe paqësore, ku gratë diskutojnë sy ndër sy përballë me burrat dhe baras me ta dhe ku librat, në vend që të digjen, ruhen në bibliotekat publike.
Ky është fillimi i filmit “Fati”, një film i ambientuar në shekujt më të errët të Mesjetës nga regjisori egjiptian Jusuf Shahine. Filmi i dedikohet jetës së njërit prej filozofëve më të mëdhenj të historisë, Averroes, racionalizmi i të cilit ka ndikuar në mënyrë të fuqishme tek intelektualët perëndimorë të asaj periudhe. Dante Alighieri, ndër shumë të tjerë, e konsideronte veten një “averroist” të bindur dhe i gjithë mendimi islam ishte një ajrosje e vërtetë për mendimtarët e krishterë të cilët mezi e duronin censurën mbytëse dhe paragjykimet të cilat në atë periudhë ishin parimi dallues i krishterimit. Librat e Averroes merreshin në mënyrë kontrabandë, doktrinat e tij qarkullonin duke u transmetuar ndërsa fjalët e tij mësoheshin përmendësh për të mos rënë në kthetrat e inkuizicionit. Duke e vendosur këndvështrimin në atë që ka bërë regjisori, dhe duke nxjerrë në dritë historinë e eliminuar të atyre shekujve të errët, kuptohet qartë se feja s’ka të bëjë aspak me fundamentalizmin e çdo periudhe dhe të çdo shtrirjeje gjeografike.
Mirëpritja që publiku perëndimor pati kundrejt një filmi të xhiruar për të dënuar fundamentalizmin islamik të sotëm nuk të habit. Na kanë mësuar se shekujt që e ndajnë rënien e perandorisë romake nga periudha e rilindjes kanë qenë shekuj të karakterizuara nga frika dhe barbaria, por askush nuk na ka shpjeguar se prej kësaj gjendje kemi dalë vetëm për faktin se kemi rënë në kontakt me qytetërimin më të pasur dhe më të zhvilluar të kohës, me civilizimin islam. Pak perëndimorë e dinë se në periudhën kur popullsia e Evropës shfarosej nga epidemitë dhe uria, në Jug lulëzonte një qytetërim i cili për kryeqendër kishte Bagdadin dhe Damaskun. Atij qytetërimi ne i detyrohemi shpëtimin e thesarit që ne e konsiderojmë si themelin e kulturës sonë: filozofinë greke. Nëse studiuesit e periudhës së Sulejmanit dhe Salahudinit të mos kishin përvetësuar këtë filozofi të lashtë, ne nuk do të kishim as Platonin e as Aristotelin, dhe kjo sepse rrjeti i përgatitur i përkthyesve arabë, përmes të cilëve na kanë arritur këto vepra, nuk do të kishte ekzistuar. Si rrjedhim, as shkenca moderne nuk do të mund të lindte pa lirinë e të studiuarit dhe të eksperimentuarit e cila u qe dhënë shkencëtarëve arabë, kontributi i të cilëve u fshi tërësisht për t’i lënë vend propagandës së përplasjes së qytetërimeve.
Në këndvështrimin e Allahut
Beltegeuse, Rigel, Aldebaran, Algol dhe Sirrah janë yje të cilët prej shekujsh flasin arabisht. Që kur shkenca, qytetërimi dhe teknologjia ndodheshin përtej Mesdheut, ndërsa barbarët e pisët, injorantë dhe të varfër të cilët marshonin për të grabitur e djegur qytetet e pasura, apo edhe për t’u emancipuar me anë të studimit në ndonjë universitet lokal, ishim ne. Për shekuj me radhë filozofia, matematika dhe mjekësia, për të mos folur për astronominë, kiminë dhe optikën, kanë qenë islame, kjo në kuptimin se Islami ka përçuar dhe përpunuar disiplinat e lashta egjiptiane, babilonase, indiane dhe greke, mbi bazat e të cilave ka ndërtuar themelet e tyre. Ky është një borxh kundrejt shkencës islame. Prej saj gjejmë gjurmë të panumërta në përdorimin e termave më të zakonshëm në shumë lëmi moderne të cilat ne, gabimisht, i konsiderojmë si bijë të “qytetërimit më të lartë perëndimor”. Paraardhësit tanë i njihnin plotësisht këto merita, dhe gjithashtu bënin çmos për të shtënë në dorë tekstet shkencore të të “pafeve”.
Origjina e shkencës islame zhytet në shekujt tonë më të errët. Arabët tashmë kishin nisur të studionin hapësirën, duke mbledhur dhe ruajtur kështu trashëgiminë e grekëve dhe indianëve. Në shekullin VIII, më saktë në vitin 828 në Bagdad u ndërtua observatori i parë astronomik në botë. Astronomia zhvillohej paralelisht me optikën dhe me studimin e fiziologjisë së syrit: mund të vërejmë gjurmë të origjinës arabe në termat mjekësore si “retinë” apo “katarakt”. Dashuria e kulturës islame për gjithçka që kishte të bënte me pamjen ka padyshim rrënjë fetare, por ky frymëzim mistik nuk duhet të na devijojë. Shkenca islame ka qenë kryesisht empirike – pra i pëlqente të eksperimentonte – ajo ishte tej mase matematikore, gjëra këto që i bëjnë disa historianë të pohojnë se kanë qenë pikërisht arabët ata që na kanë mësuar njohuritë e para fillestare të formulimit matematikor, karakteristikë kjo kryesore e shkencës perëndimore. Ibn el-Haitham, për shembull, i njohur në perëndim me emrin Alhazen, është konsideruar si njohësi më i lartë i optikës në periudhën midis Ptolemeut dhe Vitelos. Vëmendja që gëzonte edhe midis bashkëkohësve të tij, nuk duhet të na habisë; që prej viteve njëmijë Ibn el-Haitham kombinonte trajtime matematikore të ndërlikuara me modele fizike dhe eksperimente të kujdesshme, duke i dhënë në këtë mënyrë një kthesë empirike kërkimit shkencor, gjë e cila në perëndim do të ndodhte vetëm mbas 5 shekujsh.
Përllogaritjet e astronomëve dhe të studiuesve arabë të okulistikës u bënë të mundur vetëm ngase instrumentet matematikore ishin shumë të zhvilluara. Prurjet që arabët i bënë shkencës së përllogaritjes ishin aq të rëndësishme saqë nuk kanë humbur gjer më sot, dhe në fakt një nga pak borxhet që perëndimorët nuk kanë harruar është shpikja e “zeros”, e cila bëri të mundur lindjen e përllogaritjes pozicionale, d.m.th. përllogaritjes me kolona. Futja e numrave indianë – ato të cilat ne i quajmë numra arabë – dhe zhvillimi i algjebrës, bëri pjesën tjetër. Një emër i shquar është edhe ai i matematikanit të madh të shekullit IX, al-Harizmi, i cili shkroi Librin e përmbledhjes në procesin e përllogaritjes të transportit të numrave dhe ekuacioneve, i cili është përkthyer shumë herë në latinisht dhe më pas i përhapur në Evropë me emrin Liber Algorismi, një latinizim i emrit të tij prej të cilit rrjedh dhe termi “algoritëm”.
Mjekësia
Për shekuj me radhë, mjekësia arabe ka qenë tejet e zhvilluar, shumë herë më tepër se ajo perëndimore, aq sa dhe vetë luftëtarët e kryqëzatave përdornin shërbimin që arabët të rrethuar prej tyre në luftë e sipër ia ofronin bujarisht. Në fakt, arabët i njihnin tekstet greke të Galenit dhe Hipokratit, të cilat Evropa i kishte humbur, së bashku me shumë nocione që rrodhën nga teoritë dhe eksperimentet e aleksandrinëve të cilat ishin përhapur në Egjiptin e helenizuar si dhe në Azinë e Vogël.
Prurja në Perëndim e përkthimeve të Platonit dhe Aristotelit bëri të mundur që studiuesve të veriut barbar t’u përcilleshin edhe teoritë e filozofëve dhe mjekëve muslimanë. Për rreth dy shekuj filozofia greke u studiua në sajë të versioneve të arabizuara të shkëputura prej komenteve të racionalistit Ibn Rushd (Averroes) apo të mistikut Ibn Sina (Avicena), filozofët më të rëndësishëm të Islamit, dhe janë këto versionet të cilave iu janë referuar filozofët tanë. Si në Bolonjë ashtu edhe në Paris studentët, por edhe baballarët e dogmës katolike si Shën Toma Akuini, iu desh të përkuleshin përballë epërsisë së dijes arabe të kohës.
Por Ibn Sina (Avicena) nuk ishte thjesht një filozof. Ndërsa nëpër fshatrat e veriut të cilët më pas u bënë të njohur me emrat Paris apo Londër, sëmundjet shëroheshin me hajmali, në Jugun e thellë themelohej mjekësia moderne. “Canon Medicinae” i Ibn Sina, emri i vërtetë i të madhit Avicena, ishte i vetmi tekst për studentët e mjekësisë për gati tre shekuj dhe vazhdoi, përgjatë gjithë Rilindjes, të ishte libri më i botuar në Evropë. Por Avicena nuk qe vetëm. Qe arabi Ibn Razi i cili themeloi ostetrinë dhe na dha përshkrimin e parë shkencor të fruthit dhe lisë së dhenve, si dhe për t’i paraprirë mundësisë së imunizimit të njerëzve të shëndoshë nëpërmjet sekrecioneve të të sëmurëve, ndërsa Ibn Nafis qe i pari i cili përshkroi mekanizmin e qarkullimit të gjakut. Të gjithë këta emra janë lënë në hije nga librat e historisë së mjekësisë të cilat na paraqesin vetëm datat – dhe autorët perëndimorë – që i ri-zbuluan ato.
Me intuitën e saj të spikatur, si hipotezat e ekzistimit të mikrobeve dhe eksperimentet e para me vaksina, mjekësia arabe ishte në pararojë në teori ashtu siç ishte edhe në praktikë e në mësimdhënie. Në shkollat e mjekësisë islame nisi të pretendohej prej studentëve që krahas teorisë ata të mateshin edhe në praktikën klinike për të favorizuar një përgatitje sa më të saktë, dhe përveç nevojës që ishte për të arritur kontrollin e epidemive, u përqafua edhe një ide krejt e re: të sëmurët të mblidheshin në një strukturë ku mjekët të kenë mundësi të kujdesen për ta dhe ku studentët të mësojnë në praktikë nga mësuesit e tyre. U shpik pra, ajo ç’ka me fjalët e sotme ne mund ta quajmë poliklinikë universitare, e cila nisi të shfaqej në Evropë vetëm në shekullin e nëntëmbëdhjetë. Në Damask, struktura e parë spitalore u ndërtua saktësisht njëmijë e njëqind vite më parë: në vitin 707 pas Krishtit, datë kjo e cila të lë disi të shtangur duke qenë se në atë kohë këndej nga anët tona ende nuk mendohej as për të zgjebosurit.
Përveç një vëmendjeje të veçantë që iu kushtua aspektit psikosomatik, i cili dhe ky është mbresëlënës për modernitetin e tij, përballja mjeko-islame ishte përgjithësisht racionale dhe bazohej mbi njohuritë e thella të anatomisë njerëzore të cilat në atë kohë evropianët nuk i kishin për shkak se atyre nuk u lejohej studimi i kufomave. Si rrjedhim, autopsitë mbetën tabu gjatë gjithë periudhës së krishterimit të paktën gjer në shekullin e shtatëmbëdhjetë – siç e dëshmojnë “aventurat” e piktorëve të Rilindjes të cilat ishin më të njohura se ato të bashkëkohësve të tyre mjekë. Por një veçori tjetër që i bënte mjekët arabë tejet efikas në krahasim me kolegët e tyre perëndimorë, ishte mundësia për të pasur në dispozicion një sasi tejet të madhe substancash me prejardhje prej zotërimeve të përhapura të halifëve – kripërat, acidet, alkaloidet dhe barërat – që i furnizonin tekstet me ilaçe të denjë për një farmaci moderne. Alkimia, nga e cila e ka burimin kimia moderne ishte në fakt një sektor tjetër shumë pjellor i shkencës islame.
Zhvillimi i kimisë
Zhvillimi i kimisë, qe si rezultat i bashkimit të një pjese tjetër të globit plot kulturë, krahas asaj greke, për të bërë të mundur përparimin e shkencës islame, pra njohuritë antike me prejardhje nga Kina dhe India. Në periudhën e përhapjes së saj më të madhe, në fakt, Islami shtrihej që nga India e gjer në Spanjë duke kaluar përmes Persisë, Afrikës Veriore dhe Siçilisë. Kryeqendra u vendos nga Damasku në Bagdad në të cilin, falë tolerancës kulturore të halifit Harun el-Rashid (786-809 p.e.s.) nisën të takoheshin dijet dhe traditat e popujve të sunduar. Nën sundimin e të ndriturit, siç u quajt shpeshherë halifi në “Njëmijë e një net”, u themelua dhe u zhvillua “Shtëpia e Diturisë”, që ishte qendër e dijes e financuar nga shteti, që ishte ngritur rreth një biblioteke madhështore ndërfetare. Në Shtëpinë e Diturisë nisën të vërshonin nga e gjithë bota studiues dhe fetarë, mendimtarë dhe praktikantë, në një atmosferë lirie intelektuale që nuk ishte parë më parë, dhe kështu, Bagdadi u kthye për shkencën ajo çka Athina kish qenë për artin gjatë periudhës së Perikliut.
Qe pikërisht në këtë klimë që alkimia u zhvillua dhe nisi të brumëzohej me prodhimin e disa substancave të dobishme. Kimia islame, e liruar prej gjykimeve dhe dënimeve fetare të cilat në Evropë e dënuan si të fshehtë deri në periudhën e Njutonit, në Bagdad pati mundësinë të zhvillohej si një shkencë dhe teknologji e veçantë, duke u shkëputur shumë shpejt nga origjina e saj magjike. Xhabir ibn Hajjan, kimisti më i njohur arab i cili jetoi në gjysmën e dytë të shekullit të shtatë, përmirësoi procesin e distilimit të alkoolit (terminologjia e të cilit vjen nga fjala arabe “al-ghul”), duke prodhuar kështu lloje të reja të lambikëve. Duhet të theksojmë se përgatitja dhe prodhimi i alkoolit për përdorim mjekësor u lejua, pavarësisht ndalimit që Kur’ani i bën konsumimit të saj.
Një fryt tjetër i eksperimenteve të kimistëve të Bagdadit ishin edhe përparimet relative në fushën e prodhimit të letrës, duke shfrytëzuar dhe duke përmirësuar metodat e vjetra të importuara nga Kina. Në vitin 793 në kryeqendër u themelua një fabrikë e vërtetë e cila, përmes një prodhimi gjysmë industrial, e merrte letrën nga një brumë fibrash kërpi dhe mani të përzier me zamkë dhe sulfate alumini. Me prodhimin e letrës në shkallë të gjerë, natyrisht, përhapja e librit në botën islame qe edhe më e shpejtë dhe tepër ekonomike, edhe pse duhej të pritej shpikja e shtypit në Perëndim – më shumë se shtatë shekuj më vonë – për të pasur mundësinë e përhapjes universale të dijes së shkruar.
Përktheu nga italishtja: Vajada KEÇI (MANJANI)
* Ky artikull është botuar në revistën “URA”, nr. 2, Pranverë-Verë, Tiranë 2009, organ i “Qendrës Shqiptare për Studime Orientale”, acfos_albania@yahoo.com
Vizitorët
Orientalizmi Shqiptar 